Η Μεγάλη Ιδέα από την πλευρά των Οθωμανών

Έγραψαν

Παρουσίαση στο Βήμα από τον Μάρκο Καρασαρίνη
Η οθωμανική πρόσληψη της Μεγάλης Ιδέας Μια νέα μελέτη αναδεικνύει τον αντίκτυπο του ελληνικού αλυτρωτισμού στην πολιτική και την ιδεολογία των Οθωμανών τον 19ο αιώνα 

Ενα από τα αδιαμφισβήτητα κενά της ελληνικής ιστοριογραφίας γύρω από τον 9ο αιώνα είναι αυτό της πρόσληψης του Αγώνα του 1821 (και στη συνέχεια του ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου) από την οπτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το αίτημα μιας τέτοιας προσέγγισης σε επίπεδο πολιτικής και διανοητικής ιστορίας δεν αφορά απλώς την οπτική της αντίπερα όχθης αλλά και εκείνη ενός κραταιού παλαιότερα πολιτικού οργανισμού ο οποίος υφίστατο την ισχυρή βαρυτική έλξη των ιδεολογικών ρευμάτων της νεωτερικότητας. Κάποια πρώτα δείγματα μελετών ελλήνων και ξένων ιστορικών τα τελευταία χρόνια δείχνουν την προοπτική της κατεύθυνσης αυτής. Η Μεγάλη Ιδέα από την πλευρά των Οθωμανών 1839-1869 (εκδ. Τόπος) του διδάκτορα Οθωμανικής Ιστορίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Λεωνίδα Μοίρα, για παράδειγμα, αποτυπώνει την ερμηνεία των εξαγγελιών και των πράξεων των ελληνικών κυβερνήσεων σε ένα κρίσιμο χρονικό διάστημα.

Η τριακονταετία που αναλύεται εδώ περιλαμβάνει καθοριστικούς σταθμούς. Τα μεταρρυθμιστικά σουλτανικά διατάγματα Χάτι Σερίφ (1839) και Χάτι Χουμαγιούν (1856), η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1 843 και η παραχώρηση Συντάγματος από τον Οθωνα, ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1853-1856) και η ανάπτυξη ελληνικών αντάρτικων σωμάτων στις συνοριακές επαρχίες, η Κρητική Επανάσταση ( 1 8661 869) αποτελούν κόμβους αναπροσαρμογής της οθωμανικής πολιτικής έναντι της Ελλάδας και των ελληνορθόδοξων υπηκόων της αυτοκρατορίας. Οι υπέρμαχοι του Τανζιμάτ, των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, έχουν γνώση του «περιεχομένου των νεωτερικών εθνικισμών», το οποίο επιχειρούν να προσαρμόσουν στα μέτρα τους αρθρώνοντας έναν ιδιότυπο αυτοκρατορικό πατριωτισμό που να συνέχει τους ποικίλους πληθυσμούς του κράτους: ο «οθωμανισμός» είναι το πρόγραμμα που αντιτάσσουν στον κίνδυνο του ελληνικού αλυτρωτισμού.

Προειδοποιητικές αναφορές
Αξιωματούχοι όπως ο οθωμανός πρεσβευτής στην Αθήνα Κωνσταντίνος Μουσούροε ή ο διοικητής του εγιαλετίου των Ιωαννίνων Νουρί Πασάς όντως επισημαίνουν τακτικά τις δυνητικές επιδράσεις της πραγματικότητας του ελληνικού βασιλείου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: ο Μουσούρο5, για παράδειγμα, σημειώνει την «επωφελή» ρήξη μεταξύ Πατριαρχείου και Εκκλησίας της Ελλάδας με το Αυτοκέφαλο του 1833· ο Νουρί Πασάς προειδοποιεί πως το Σύνταγμα του 1843 «πρέπει να προβληματίσει περισσότερο το Υψηλό Κράτος». Οι παρατηρήσεις τους εμμένουν αρχικά σε διοικητικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Η δράση των μυστικών εταιρειών που υποθάλπουν εξεγέρσεις σε επαρχίες με ελληνικό πληθυσμό, η συμμετοχή σε αυτές ελλήνων στρατιωτικών, οι λησταντάρτες που κινούνται εκατέρωθεν των συνόρων τούς απασχολούν ως εκδηλώσεις αλυτρωτικής πολιτικής σε σημείο ώστε οι οθωμανοί μεταφραστές των κειμένων του Μουσούρου να εισάγουν ενίοτε εσχατολογικές εκφράσεις προκειμένου να περιγράψουν τις συνέπειές της. Η σημασία και το υπόβαθρο της εθνικής ιδεολογίας μοιάζει να γίνεται πλήρως αντιληπτή σε βάθος χρόνου. Ο οξυδερκής Φουάτ Πασάς, από τις κορυφαίες προσωπικότητες του Τανζιμάτ, αποτυπώνει με ακρίβεια το πρόβλημα το 1869: «Ολοι οι χριστιανοί υπήκοοί μας έχουν δύο θρησκείες, μια πνευματική και μια πολιτική. Η πνευματική τους θρησκεία δεν πρέπει να αφορά την κυβέρνησή μας. Η πολιτική τους θρησκεία όμως πρέπει να τεθεί υπό παρακολούθηση γιατί πρεσβεύει απόψεις αντίθετες με την πολιτική μας ύπαρξη».

Η νέα μονογραφία του Λεωνίδα Μοίρα προέρχεται από επεξεργασία και εμπλουτισμό της διδακτορικής του διατριβής. Οπως και στο προηγούμενο βιβλίο του ( (Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών, εκδ. Τόπος, 2020), εντοπίζει νέο πρωτογενές υλικό, μελετά συστηματικά τις ενδείξεις του και σκιαγραφεί παραστατικά αλληλεπιδράσεις Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ηταν ο Αγώνας και ο μετεπαναστατικός αλυτρωτισμός που προκάλεσαν ιδεολογικές ζυμώσεις οδηγώντας τελικά σε «ριζικό μετασχηματισμό τη συμβολαιακή σχέση της οθωμανικής εξουσίας με την κοινωνία». Κατανοώντας σταδιακά τον επαναπροσδιορισμό της σημασίας της γλώσσας και της ιστορίας στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας, ενσωματώνοντας το κράτος στο διεθνές διπλωματικό περιβάλλον, εισάγοντας επιλεκτικά νεωτερικές έννοιες, το πολιτικό προσωπικό του Τανζιμάτ επιχείρησε να εκσυγχρονίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία προκειμένου να αναχαιτίσει ένα ιδεολογικό πρόγραμμα που διέβρωνε το σύστημα των εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων, απειλούσε τη νομιμοποίηση της εξουσίας της επί των ορθοδόξων και αμφισβητούσε την εδαφική της ακεραιότητα – τη Μεγάλη Ιδέα. 

Μάρκος Καρασαρίνης, Το Βήμα 02/06/2024

Συνέντευξη στον Θοδωρή Αντωνόπουλο για τη LIFO
Μια διαφωτιστική συζήτηση για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις τον 19ο αιώνα
Με αφορμή την κυκλοφορία του τελευταίου πονήματος του διδάκτορα Οθωμανικής Ιστορίας, Λεωνίδα Μοίρα, με τίτλο «Η Μεγάλη Ιδέα από την πλευρά των Οθωμανών, 1839-1869».

Μία από τις κύριες εργασίες των εθνικιστών ιστορικών υπό την επίδραση του ρομαντισμού ήταν να εντοπίσουν ή, ορθότερα, να εφεύρουν την ιστορική καταγωγή των εθνοτήτων και να προσδιορίσουν τη θέση τους σε σχέση με τις άλλες εθνότητες. Στο πλαίσιο της προσπάθειας αυτής κατασκεύασαν και ανέπτυξαν εθνικούς μύθους γενεαλογικής καταγωγής, ηρωικής εποχής, εγκατάστασης και μετανάστευσης, παρακμής και αναγέννησης.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ υπήρξε ένα αλυτρωτικό κίνημα με πολλούς θιασώτες εντός και εκτός των τότε συνόρων, που αποτέλεσε τον κύριο άξονα της εξωτερικής πολιτικής του νεοελληνικού κράτους από την ίδρυσή του μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή. Πολλά βιβλία και μελέτες έχουν γραφτεί σχετικά, ελάχιστα όμως γνωρίζουμε για το πώς αντέδρασαν στο ιδεολόγημα αυτό οι Οθωμανοί, πέρα από τη στρατιωτική αντιπαράθεση. 

Διότι αν για τους Έλληνες η Μεγάλη Ιδέα συνδεόταν με την απελευθέρωση και την ενσωμάτωση εδαφών που πίστευαν ότι αυτοδίκαια τους ανήκαν, στο πλαίσιο μιας αδιάλειπτης, τρισχιλιετούς ιστορικής παρουσίας, άσχετα αν σε κάποιες από τις διεκδικούμενες περιοχές οι ελληνόφωνοι/ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί μειοψηφούσαν, για τους Οθωμανούς ήταν ένας υπερφίαλος, ανιστόρητος επεκτατισμός, που και το «κακό παράδειγμα» έδινε σε άλλες υποτελείς εθνότητες και την ίδια την υπόσταση της  αυτοκρατορίας απειλούσε, καθώς είχε επιπλέον την ανοχή ή και την ενθάρρυνση των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, όπως συχνά διαμαρτύρονταν. Γι’ αυτό και στο ιδεολογικό πεδίο προσπάθησαν καταρχάς να «απαντήσουν» με τη διαμόρφωση μιας ενιαίας οθωμανικής εθνικής συνείδησης και ταυτότητας, ένα εγχείρημα που για μια σειρά από λόγους δεν ενθουσίασε εν τέλει ούτε τους μουσουλμάνους υπηκόους της Υψηλής Πύλης, με την Κρητική Επανάσταση του 1866 να αποτελεί μία από τις σοβαρότερες δοκιμασίες του. 

Αυτά και άλλα ενδιαφέροντα, όπως είναι οι αναφορές στο κίνημα των Νεότουρκων και στις στενές σχέσεις ρομαντισμού – εθνικισμού, μαθαίνουμε από το πόνημα του διδάκτορα Οθωμανικής Ιστορίας Λεωνίδα Μοίρα με τίτλο «Η Μεγάλη Ιδέα από την πλευρά των Οθωμανών, 1839-1869», το οποίο έρχεται να προστεθεί στο παλαιότερο, επίσης δικό του, «Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών» (εκδ. Τόπος 2020), προσεγγίσεις που σίγουρα βοηθούν να αποκτήσει κανείς μια σφαιρικότερη αντίληψη των γεγονότων. Βασισμένο σε ελληνικά και οθωμανικά αρχεία, εστιάζει στην πρώτη τριακονταετία κατά την οποία αρχίσει να «χτίζεται» μεθοδικά το εν λόγω ιδεολόγημα, ενώ την ίδια περίοδο η Υψηλή Πύλη προσπαθεί να αναδιοργανωθεί δρομολογώντας μια σειρά από εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ).
Περισσότερα στη συνέντευξη που ακολουθεί. (…)

γράφει ο Θ. Αντωνόπουλος,
Lifo 02/05/2024
 

Συζήτηση του συγγραφέα με τον Χ. Τριανταφύλλου για την  εκπομπή “Ιστορία στο Κόκκινο”

Ποια ήταν η οπτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε γεγονότα που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε αμιγώς ελληνικά; Ο Χρήστος Τριανταφύλλου συζητά με τον διδάκτορα Οθωμανικής Ιστορίας Λεωνίδα Μοίρα, με αφορμή τα βιβλία του Η ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών και το Η Μεγάλη Ιδέα από την πλευρά των Οθωμανών, 1839-1869.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρέθηκε κατά τον μακρύ 19ο αιώνα σε μια διαδικασία σημαντικών μεταβολών, προσπαθώντας να μεταρρυθμίσει τις δομές της, να συνομιλήσει με τα νέα ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα που προέκυψαν από τη Γαλλική Επανάσταση, και να αντιταχθεί στον ελληνικό αλυτρωτισμό. Μέσα από ιδεολογικά σχήματα όπως ο «οθωμανισμός», καθώς και με διπλωματικά και ενίοτε στρατιωτικά μέσα, η αυτοκρατορία επιδίωξε να διατηρήσει την επικράτειά της, σε μια περίοδο που η ανεξαρτησία του τμήματός της που θα μετατρεπόταν στο ελληνικό εθνικό κράτος προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις.

Η συγκριτική οπτική της ελληνικής και της οθωμανικής πλευράς επιτρέπει, τελικά, μια πληρέστερη κατανόηση της ιστορίας της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής και συμβάλλει στο να μην προσεγγίζουμε το παρελθόν μόνο μέσα από τα στενά δεσμά των εθνικών αφηγημάτων.

Ακούστε την εκπομπή εδώ 
19/05/2024, Στο Κόκκινο
εκπομπή “Ιστορία στο Κόκκινο”